ئەفرین

ئەفرین،ئا فرینئا ن ژیئا ڤارین (بئە رەبی: عفرين)، هەرێمئوو باژارەک ل باشوورێ رۆژاڤایا کوردستانێ (سووریە) یە.

ناڤ

ئەفرین هن جاران ل با کوردێن رهایێئا رفین یانئە رفین; بئا رابی عفرين، مدينة عفرين ، مركز منطقة عفرينئوو ب زمانێنئە ورۆپاییئا فرن، ناڤێ دەڤەرەکێ یە ل چیایێ کورمێنج‎ئە جبل الاكراد،ئی رۆ ب ویلایەتا حەلەبێ ڤە ل سووریێ گرێدا یە.ئا فرین ناڤێ باژارێ ناڤەندیائە ین دەڤەرێ یە ژی.

ئەردنیگاری

حەرێما چیایێ کورمێنج (ئەفرین) بەشێ هەری رۆژاڤا ژ باشورێ بچووکئە .ئە و ل رۆژهلاتێ چیایێ گەور (ئامانۆس) یانێ سەنجەقائی سکەندەروونێ (خەتای) دکەڤە. فەرەهیا ڤێ هەرێمێ ژ رۆژهلات هەیا رۆژاڤا دۆرا 55 کمئە ئوو ژ باکور هەیا باشور دۆرا 75 کمئە . خەتا ترێنێ، کو ژ ستەنبۆلێ دچە حەلەبێ ، د ڤر رە دەرباس دبە.

فرەهیا دەڤەرائا فرینێ ب تەڤ 366 گوندێن خوە ڤە دگهینە 2.033 کم چوارکوشەئە . د باژارێئا فرینێ دە نەزیکی 80.000 نشتیڤان دژین. ل دەڤەرائا فرینێ ب گشتی نزیکی 490.000 کەسان دژین. ب ناڤەندائا فرینێ یا فەرمی ڤە 7 دەڤەرۆک یان ناهیێن دن گرێدایی نە:ئە فرین(ناڤەند)، جندرێس، مابەتا، رەجۆ، شیێ، بلبلێئوو شەرا.واتەیا پەیڤائا فرینێ (افراندن،ئا فرین) جهێ چێبوونا پیرۆزی یە. د 20´ێ تەمووزا 2012´ان دە گەلێ کورد،ئە ڤ باژارێ کورد ب باژارێ دیئێ کورد ب جندرێسێ رە کرا دەستێ خوە دە.

چیایێ هەری بلند ل ڤێ هەرێمێ، چیایێ حاوارێ یە، کو 1200 م ژ روویێ دەریایێ بلندئە .ئە و ل باکورئە ;ئوو ژ رۆژهلات بەر ب رۆژاڤا ڤە درێژ دبە. د باکورئوو رۆژاڤایێ ڤی چیایی رە سینۆرێ ناڤبەرا باکورێ کوردستانێئوو باشورێ بچووک دەرباس دبە. چیایێ حاوارێ، بەر ب باشور ڤە، هەرکو دچە نزم دبە.ئە و ل رۆژهلات دگهینە بلندجهێن شکاکانئوو ل رۆژاڤا دگهینە چیایێنئا مکانئوو خاستیان. ل هەمبەرا ڤان هەرسیان، ل باشورێ ڤێ هەرێمێ، چیایێ لێلوون (بێلوس) راوەستیایە. چیایێ لێلوون ژی، ژ رۆژهلات بەر ب رۆژاڤا ڤە دچەئوو ، ل دەرئوو پشتێن ڤی چیایی،ئا خا کوردان دگهینەئا خائە رەبان. د ناڤبەرا چیایێ لێلوونئوو چیایێ خاستیان دە، دەشتا جوومێ هەیە. دەشتا جوومە گەلەک ب خێرئوو بێرئە .ئە و ل رۆژاڤا دگهینە دەشتا حەمقێئوو ل رۆژهلات، ل بەر باژارێئە فرین، بەر ب باکور ڤە دچەئوو تەنگ دبە.ئە و، ب ڤیئا وایی، ناڤچەیا شکاکان ژ چیایێ خاستیان جودا دکە. چەمێئە فرین، کو ژ باکورێ کوردستانێ، ژ ناڤبەرا مەراشێئوو دلۆکێ (ئەنتابێ) هلداڤێژە، ل نێزیا کەلا حۆری دکەڤە هەرێما چیایێ کورمێنج. چەم، د ناڤچەیا شکاکان رە، تێ هەیا بەر باژارێئە فرینئوو د دەشتا جوومێ رە دەرباس دبەئوو دچە دەشتا حەمقێ، کوئە و تەڤی چەمێئا سێئوو چەمێ رەش دبە;ئوو گشت ب هەڤرە، ل نێزیائە نتەکێ (حەتایێ) دکەڤن دەریا سپی

چاندنی

حەرێما چیایێ کورمێنج (ئەفرین) ژئا لیێ چاندنیێ ڤە، گەلەک دەولەمەندئە .ئە ڤ هەرێم، بەری هەر تشتی، ب زەیتوونێن خوە گەلەک ب ناڤئوو دەنگئە . ب ملیۆنان دارێن زەیتوونان ل ڤر هەنەئوو هەما تو کوودا بنێری هەر زەیتوون خویادکن. دارێن زەیتوونان، کو هاتنە رێزکرن،ئا خا ڤێ هەرێمێ پر رندئوو خوەشک خەملاندنە. کورد ژ زەیتوونان زەیتێ دەردخنئوو دفرۆشن، یان ژی زەیتوونان وسا دفرۆشن. زەیتوون ژ بۆ زەیتێ نە، یان ژیئە و تێن شێرینکرنئوو خوارن. مەیوێن تری، بەرێ ل ڤێ هەرێمێ، ژ نها بێتر بوون، لێ دیسان ژی، ل گەلەک ناڤچەیان هێن تری پر هەیە. ل باژارێئە فرین هێن میرخانائە رەقێ ژی هەیە. دارێن فێکیان ل ڤر گەلەک هەنە; وەک: حەنار، سێڤ، هولووک، کەرەز (گیلاز) جفتەلە، مشمش (قەیسی) هەژیر، توو، هرمیئوو بهووک. ل هن ناڤچەیان گووزئوو بەهیڤ (بادەم) ژی پر ن. ژ بلی ڤان، گەنم، جەه، شۆفان، گارس، کونجی، بەربەرۆ، نیسک، نۆک، چۆلبان، تتوونئوو بەمب ژی پر تێ چاندن. ل هێلا دن، زەبەش (شووتی) قاوین، شمام، بەهجان سۆر (فرنگی) بەهجان رەش، پیڤاز، سیر، کوندر، ترووزی (خەتی) خەیار (ارۆ)ئە نجوور، قەرنەبیت،ئی سۆت، ترپ (تڤر) بامی، فاسیلە، لۆپکئوو هود. گەلەک پەیدا دبن. حن بەرهەمێن سروشتی وەک سماق، زەهتەرئوو ردار، ژ بەرێ دە، ژ چیایێ کورمێنج دەرتێن.

خوەدیکرنا لاوران (هەیوانان)

بەرێ، ل ڤێ هەرێمێ، پەزێ گەورئوو پەزێ رەش ژی گەلەک دهات خوەدیکرن، لێ نها تەنێ ل هن دەڤەران هەیە;ئوو ب تایبەتی، ژ بۆ هەوجەداریا مالێ. حەر وسا ژی مریشک، قازئوو ئۆ ردەک هەنە. حەسپ، بەرگیر، قانتر، کەر، چێلئوو جامووس ژی، ل هن جهان، پەیدا دبن. خوەدیکرنا مێشێن هنگوڤ ژی بەرێ پر هەبوو.

دیرۆک

چیایێ کورمێنج

ناڤێ ڤێ هەرێمێ، ژ بەرێئوو پاشێ دە، ب ناڤێ کوردان ڤە گرێدایی یە. حێن د دەما یوونانیانئوو رۆمانیان دە ژێرە هن جاران کئاردIیئائوو هن جاران ژی کئوردئیکئا هاتیە گۆتن.ئە رەبان ژێرە گۆتنە: جەبەل-وولئە کراد;ئوو ئۆ سمانیان ژی ژێرە گۆتنە: کüرد-داğ (یانێ دیسا چیایێ کوردان). کوردان ژی هەرگاڤ گۆتنە: چیایێ کورمێنج. حەرێما چیایێ کورمێنج بەشەکئە ژ هەرێما میریتیا کوردان یا کلسێ. ژ میریتیا کلسێ رە، ل گۆر میرێن ڤێ هەرێمێ، میرگەها مەند یان ژی میریتیا جانپۆلاتان هاتیە گۆتن. لێ بەلێ،ئە ڤ میریتیا کوردان، د دەما گەشبوونا خوە دە، ژ هەرێما چیایێ کورمێنج گەلەک فرەهتر بوو. د دەما میرێ مەزن دە، میرێ مەند، ژ باکورێ باژارێ حەمایێ هەیانی ب باشورێ مەراشێ;ئوو ژ دەریا سپی هەیا ب رۆژهلاتێ کلسێئوو ئە زازێئا خا ڤێ میریتیێ بوو. میرێ ماند، د دەما شەرێ خاچەپەرەستان(سەلیبیان) دە،ئا ریکاریا کوردێنئە یووبی کربووئوو وان ژی، وەک سپاسی، هەرێما قوسێرێ دیاری دابوون وی.

د دەما مالباتا جانبۆلات دە، کورسیا سەرداریێ ژ باژارێ کلسێ چووبوو باژارێ حەلەبێ;ئوو میرێن جانپۆلاتی ل حەلەبێ ژی سەرداری دکرن. د سالا 1606ان دە، کو میر حوسێنێ جانپۆلاتی نەخوەستبوو بئۆ سمانیان رە بچە شەرێئە جەمان، سەدرئە ل-ئەهزەم قویجی مووراد پاشا میر حوسێن ڤەخوەند با خوەئوو ئە و ب خنزی(یخانەتی) کوشت. ژ لەورە، برایێ وی میرئە لی جانپۆلات، ل دژی دەولەتائۆ سمانی، سەرهلدان پێکانی. وی، ژ بلی میریتیا خوە، هەیا نێزیکی شامێئوو لبنانێ ژی خستە بن دەستێ خوەئوو سەرخوەبوونا خوە ژ دەولەتائۆ سمانی دیارکر. میرئە لی جانپۆلات پێوەندیێن دیپلۆماتیک ل گەل میریتیا تۆسکانا یائی تالی (میر فێردیناند) ل دارخستن. وی، پەرە ژی ل سەر ناڤێ خوە چاپکرنئوو ، د مزگەفتان دە، ب ناڤێ وی خوتبە هاتە خوەندن.

دەولەتائۆ سمانی ژ ڤێ یەکێ گەلەکئە نری (تۆرە بوو)ئوو لەشکەر کشاند سەر میرئە لی جانپۆلات. ژ بلی لەشکەرێئۆ سمانی 40.000 کوردێن زولقادری ژی، ب سەرداریا زوولفقار پاشا، ژ هەرێمائا لبستانێ(ئەلبستان) ب سەر میرئە لی دە هاتن. میرئە لی 20.000 سوارئوو 20.000 پەیائا مادە کربوونئوو ل دەشتائۆ رووجێ ب وان رە کەت شەر. د ڤی شەرێ نەوەکهەڤ دە، نیڤێ لەشکەرێ میرئە لی جانپۆلات هاتە کوشتنئوو نەما کاریبوو ل حەلەبێ ژی راوەستە. ب ڤیئا وایی،ئە ڤ میریتیا دەولەمەند، میریتیا میرێ ماندئوو جانپۆلاتان ب داوی بوو، پەردەیا رەش ب سەر دە هاتە بەردان;ئوو ئە و کەتە بن سەرداریا والیێنئۆ سمانی یا یەکسەر(دیرەکت). میرئە لی جانپۆلات د شەر دە نەمر، وی خوە دائا لیەکیئوو پشتی دەمەکێ،ئە و چوو با سلتانئە همەدێ یەکەمینئوو باخشاندنا خوە(یانێئە فووکرنا خوە) ژ وی خواست. سلتانئە همەدئە و پەژراند،ئە و کر بەگلەربەگئوو شاندە رۆمانیا، کو ببە والیێ باژارێ تیمیشوارا. برایێ وی، یێ بچووک ژی خستە دبستانا سلتانیێ. میرئە لی ژ ستەنبۆلێ ب رێ کەتئوو گهیشت باژارێ بێلگراد (پایتەختێ سربیا). لێ سەدرئە ل-ئەهزەم قویجی مووراد پاشا کینا خوە ژ بیر نەکربوو. وی، ب نەهینی (ب دزی) پەیایێن خوە ل پەی میرئە لی شاندن،ئوو وان، ل باژارێ بێلگراد، د کەلا کالیمێکدان دە، بئی خانەتی، میرئە لی جانپۆلات کوشت. د ڤێ ناڤبەرێ دە، دڤێت بێتە گۆتن، کوئە و مالباتا نها ل لبنانێ، ل چیایێ شووف، ب ناڤێ جومبلات کەمال جانپۆلات ، کورێ وی وەلید جانپۆلات ، پێشەنگیا دورزان دکە، ژ نفشێن مالباتا میرێن جانپۆلات ن.

ناڤەندئوو ناڤچەیێن چیایێ کورمێنج

پشتی شەرێ جیهانێ یی یەکەمینئوو ئا ڤاکرنا دەولەتا سووریێ، هەرێمائی سکەندەروونێ (حەتایێ)ئوو هەرێما چیایێ کورمێنج لئا لیێ سووریێ مان. لێ بەلێ باژارێ کلسێ، کو سەرداریا چیایێ کورمێنج ژ ور دە دهاتە کرن، لئا لیێ باکور ما. ژ لەورە، سەرداری (یانێ هوکوومەت) د دەستپێکێ دە هات گوندێ مابەتان. پشتی دەمەکێ، کو باژارێئە فرین نوو هاتبووئا ڤاکرن، سەرداری (هوکوومەت) چوو باژارێئە فرین. بئا وایەکی فەرمیئە فرین بوو هەرێم (قەزا)ئوو سێ ناڤچەیێن وێ هاتن چەسپاندن (تەسبیت کرن).ئە و ناڤچە ژیئە ڤ بوون: حەمام، بلبلئوو رەجۆ. لێ بەلێ، سالا 1938ان، فرەنسا ولایەتائی سکەندەروونێ (حەتایێ) دیاری دا ترکیێ، داکوئە و پشتگریائا لمانیا د شەرێ جیهانێ یی دووەمین دە نەکە. ب ڤێ دۆزێ رە باژارێ حەمامێ ب خێزا(خەتا) سینۆر هاتە پەرچەکرن. ژ بۆنا ڤێ یەکێ، ناڤچە (وەک ناوەند) ژ حەمامێ هات گوندێ جندرێسێ. جندرێسئێ دی بوو ناڤچە (ناهیە). د سالێن 60ی دە، سێ ناڤچەیێن دن، بئا وایەکی فەرمی، هاتن چەسپاندن.ئە و ژیئە ڤ ن: مابەتان، شەرانئوو شیێ. ژ بەر ولۆ، نها ناڤچەیێنئە فرینێ شەش ن (جندرێس، بلبل، رەجۆ، مابەتان، شەرانئوو شیێ). حەرێما چیایێ کورمێنج ب گشتی ژ 366 گوندئوو ناوەندان پێکتێئوو هەما هەمی ژی کورد ن. د دەستپێکا سالێن 60ی دە، کو دەولەتێ رێفۆرمائا خێ پێکانی (بەلاڤکرنائە ردێئا خان ل سەر جۆتکاران) ب ڤێ سەدەمێ، هنئە رد دانئە رەبان ژی. لێ هەژمارا وان گەلەک کێمئە ئوو هەیائە و ژی هینی زمانێ کوردی بوونە.